Bydgoska biblioteka. Województwo kujawsko-pomorskie w zbiorach specjalnych

   Najstarsza i największa biblioteka w województwie kujawsko-pomorskim to Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Bydgoszczy. W 2013 roku minęło 110 lat od jej założenia. Biblioteki publiczne są jednymi z najważniejszych instytucji, którym przypada wiodąca rola w umożliwieniu poznawania zarówno przez  młodzież jak i dorosłych swojej „małej ojczyzny”.  Regionalia gromadzone w WiMBP w Bydgoszczy obejmują zasięgiem geograficznym województwo kujawsko-pomorskie. Ich tematyka dotyczy osób zasłużonych i w jakikolwiek sposób związanych z wyżej wymienionym obszarem oraz wszelkich wydarzeń z życia społecznego, gospodarczego i kulturalnego, które na tym terenie  miały miejsce w przeszłości i mają obecnie. Biblioteka ta posiada w swoich zasobach wiele interesujących materiałów na ten temat. Większość z nich w postaci książek i czasopism znajduje się w Czytelni Regionalnej. Jednak nie jest to jedyne miejsce w bydgoskiej książnicy, gdzie zgromadzone są regionalia. Znajdują się one także w Dziale Zbiorów Specjalnych wśród m. in.  rękopisów, starych druków, kartografii, muzykaliów (będą omówione w następnym poście), grafiki czy dokumentów życia społecznego. 

Budynek bydgoskiej biblioteki przy ul. Długiej 41, gdzie mieszczą się zbiory specjalne

    Mój post nie jest wyczerpującym opisowym zestawieniem bibliograficznym tego typu materiałów. Omawiam lub wymieniam tylko te, które według mnie są najciekawsze, najwartościowsze czy reprezentatywne dla danej grupy zbiorów. Chciałabym w ten  sposób zakomunikować, że w wyżej wymienionym dziale znajdują się godne uwagi źródła do historii Bydgoszczy  i regionu kujawsko-pomorskiego.   

 Przede wszystkim trzeba wspomnieć o poklasztornej bibliotece bydgoskiego zakonu bernardynów. 

 

Bydgoska biblioteka - pomieszczenia biblioteki bernardyńskiej

   Ta libraria jako całość jest unikatowym zabytkiem regionalnym. Świadczy ona też o poziomie umysłowym mieszkańców Bydgoszczy w minionych wiekach. Jej początki sięgają drugiej połowy XV w.  Biblioteka ta wraz z istniejącym skryptorium oraz studium filozoficznym stworzyła w naszym mieście warunki dla rozwoju środowiska o szerszych ambicjach intelektualnych. Postęp  tych działań trwał przez następne wieki, a jego wynikiem jest fakt, że Bydgoszcz  to obecnie ważny ośrodek akademicki w Polsce. Jednym z profesorów studium filozoficznego przy klasztorze był Bartłomiej z Bydgoszczy – bernardyn, należący do  najlepszych leksykografów doby staropolskiej. Jego imię jest cytowane prawie w każdej książce naukowej poświęconej historii języka polskiego.

Książki z biblioteki bernardyńskiej

   Biblioteka bernardynów to największy księgozbiór w Bydgoszczy z czasów przedrozbiorowych i jako jedyny zachował się w części do dziś. Przy okazji warto zauważyć, że dzięki temu księgozbiorowi tradycją swoich zbiorów  Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Bydgoszczy  sięga czasów Kazimierza Jagiellończyka czyli końca polskiego Średniowiecza. 

Ilustracja z 1485 r. do Decamerona Giovanni Boccaccio

    Niezwykłe regionalia można znaleźć w zbiorze rękopisów.  Należy do nich kolekcja Kazimierza Kierskiego – najcenniejszy dar jaki biblioteka bydgoska otrzymała w swoich dziejach (zob. Justyna Eis: „Kazimierz Kierski i jego kolekcja.” /  „Bibliotekarz Bydgoski” 1996 r. z. 1 s. 44-55 ).  Najbardziej wartościową jej część  stanowią tzw. dokumenty królewskie.   Niektóre z nich dotyczą  naszego regionu jak np. akt  donacyjny króla Zygmunta Starego dla   hr. Stanisława Latalskiego z Łabiszyna – starosty inowrocławskiego (1535 r.), zlecenia króla Zygmunta Augusta dla  Modliszewskiego – żupnika bydgoskiego  (1552 r.), nadanie przez króla Jana III Sobieskiego dla Kazimierza Grudzińskiego – kasztelana brzesko-kujawskiego (1689 r.)  czy  pismo króla Augusta III do biskupa kujawskiego – Antoniego Dembowskiego (1759 r.). Dokumentów królewskich z wyżej wspomnianej kolekcji, a dotyczących naszego regionu jest przeszło dziesięć. 

Dokument Kazimierza Wielkiego z 1338 r. Ze zbiorów bydgoskiej biblioteki

     Do cennych  rękopisów należy też m. in. korespondencja i protokoły bydgoskiej Rady Ludowej z lat 1918-1920 jak i materiały dotyczące historii powstania wielkopolskiego w okręgu nadnoteckim, korespondencja Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Bydgoszczy, akta Komitetu Budowy Pomnika Henryka Sienkiewicza w Bydgoszczy. Cenne są tu również rękopisy prac na temat historii Bydgoszczy jak np. prof. Zakrzewskiego o przedhistorycznym cmentarzysku w Bydgoszczy czy ks. Franciszka Dachtery  „Historia parafii bydgoskich do 1772 r. „.  Warto także wspomnieć o Księdze Pamiątkowej biblioteki, w której m. in.  złożyli swoje wpisy i autografy osoby znane i zasłużone dla  naszego regionu jak pisarz Adam Grzymała-Siedlecki, urodzona w Inowrocławiu światowej sławy skrzypaczka Irena Dubiska czy autor hejnału bydgoskiego kompozytor Konrad Pałubicki (wraz z rękopisem tegoż hejnału).

   O Kujawach i Bydgoszczy można znaleźć teksty i grafikę w posiadanych przez Wojewódzką i Miejską Bibliotekę Publiczną starych drukach. Szczególnie cennym jest dzieło Samuela von Pufendorfa o czynach króla szwedzkiego Karola Gustawa pt. „De rebus a Carolo Gustavo Sueciae rege gestis” wydane w 1697 r. Wśród  miedziorytów zamieszczonych w tej książce znajduje się najstarszy znany widok Bydgoszczy z połowy XVII w.  

Widok Bydgoszczy z 1657 r.  autorstwa Erika Dahlberga z dzieła Pufendorfa wydanego w 1697 r.

  Autorem jego jest Erik Dahlberg – marszałek polny Szwecji. Na widoku tym zaznaczono też i opisano najważniejsze budowle naszego miasta, które istniały w tym okresie.

   O Kujawach możemy także znaleźć wzmianki w staropolskich kronikach, które posiada biblioteka m. in.  w „Kronice wszystkiego świata” Marcina Bielskiego, wydanej w  Krakowie w 1564  r. czy też w książce Marcina Kromera  „Polonia sive de origine et rebus gestis Polonorum”, wydanej w Koloni w 1589 r. Alexander Gwagnin w swojej „Kronice sarmacji europejskiej” wydanej w 1611 r. wśród wiadomości o ziemi kujawskiej zamieścił krótką, ale konkretną wzmiankę o Bydgoszczy: „Miasto murowane nad rzeką Brdą, którą  towary z Wielkiej Polski na Wisłę  prowadzą [...] w równinie rozłożysto leży”.  

Alexander Gwagnin "Kronika sarmacji europejskiej" 1611 r.

   Zbiory kartograficzne  także zawierają pokaźną ilość regionaliów. Są to mapy oraz plany Bydgoszczy i okolic. Liczą one ponad 130 jednostek.  Przeszło jedną trzecią z nich stanowią mapy i plany rękopiśmienne. Dziesięć z nich pochodzi z XVIII w. Wśród nich znajduje się szkic budowy Kanału Bydgoskiego z 1772 r. 

Mapa kanału bydgoskiego z 1793 r.

   Rękopiśmienne są też niektóre plany sytuacyjne fragmentów miasta i terenów podmiejskich. Niektóre z tych miejsc to folwarki podbydgoskie, które w późniejszych wiekach stały się dzielnicami Bydgoszczy o takich samych nazwach np. Okole czy Bocianowo. Najstarszy taki plan został sporządzony w II połowie XVIII w. i dotyczy folwarku podmiejskiego na Miedzyniu. Cenna jest też odbitka hektograficzna  planu Paula Gretha  - mierniczego i budowniczego pruskiego sporządzona w 1774 r. 

Plan dawnej Bydgoszczy Paula Gretha sporządzony w 1774 r.

  Wśród rękopiśmiennych regionaliów kartograficznych znajduje się  mapa ilustrująca zdobycie Bydgoszczy przez gen. Henryka Dąbrowskiego w 1794 r. pochodząca z początku XIX w. Biblioteka posiada też drukowane plany miasta i okolic sporządzone w okresie przedwojennym, wojennym i współcześnie.

   Bogatym źródłem do badań historii regionu są zbiory ikonograficzne. W ich skład wchodzą: grafika, fotografie, pocztówki i ekslibrisy. Znajdują się tu dzieła lokalnych artystów jak i spoza regionu. Wśród nich jest wiele prac Mariana Turwida (malarza, grafika, poety, literata i pedagoga ) np. „Autoportret” (1935 r.), „Barka na Brdzie” (1964 r.). Znajdują się tu też litografia i rysunek Leona Wyczółkowskiego, malarza o sławie ogólnopolskiej, który osiedlił się pod Bydgoszczą w Gościeradzu. Bydgoska książnica może się pochwalić  także licznymi pracami wybitnego scenografa Karola Gajewskiego, który współpracował z Teatrem Polskim w Warszawie i Teatrem im. Słowackiego w Krakowie. W latach 50- i 60-tych XX w. współpracował też z Teatrem Polskim w Bydgoszczy. Znajduje się tu wiele jego szkiców inscenizacyjnych czy portrety aktorów. Biblioteka posiada też prace malarza Jerzego Rupniewskiego zwanego „bydgoskiego Canalettem”, który wiele swoich prac poświęcił Bydgoszczy.  Wspomnieć także należy innych twórców  przedstawiających nasze miasto. Należą do nich Łucja Warpińska, Edward Kwiatkowski czy Bronisław Nowicki. Do zbiorów ikonograficznych należą również fotografie. Bydgoska  biblioteka posiada ich około 1500 jednostek inwentarzowych. Wśród nich znajduje się pokaźna ilość zdjęć ilustrujących nasze miasto autorstwa Piotra Wiszniewskiego – jednego z najbardziej znanych fotografów  w regionie. Rejestrował na nich nie tylko wygląd przedwojennej i powojennej Bydgoszczy, ale też ważne wydarzenia polityczne, gospodarcze i kulturalne, które miały tu miejsce. W bibliotece znajduje się także wiele fotografii przedstawiających poszczególne dzielnice Bydgoszczy w okresie po II wojnie światowej. Uzupełnieniem wyżej wymienionych zbiorów są pocztówki. Wiele z nich to niejednokrotnie to też fotografie. Najstarsze  powstały pod koniec XIX w. Wiele z nich zakupiono od nieżyjącego już bydgoskiego kolekcjonera pana Płoskiego.   

   Wśród dokumentów życia społecznego sporą część stanowią afisze, plakaty, ulotki, druki zaproszeniowe, programy imprez, katalogów wystaw itp. materiałów dokumentacyjnych dotyczących Bydgoszczy i województwa kujawsko-pomorskiego. Do cenniejszych należą dywersyjne, frontowe ulotki propagandowe i agitacyjne z pierwszej i drugiej wojny światowej, afisze urzędowe począwszy od XIX w., odezwy i programy okolicznościowe, w tym odezwę Stanisława Przybyszewskiego do Rady Miejskiej z 1922 r. w sprawie zatrzymania Wandy Siemaszkowej w Bydgoszczy.  Na szczególną uwagę zasługuje kolekcja afiszy teatru bydgoskiego. Znajduje się ona w Izbie Pamięci Adama Grzymały-Siedleckiego, która mieści się przy ul. Libelta 5 w Bydgoszczy. Kolekcja ta liczy 3867 egzemplarzy. Obejmuje lata 1835-1950.  Bardzo cenny jest także zbiór wydawnictw Zakładów Graficznych „Biblioteka Polska” działających w Bydgoszczy w latach 1920-1939 r. Są to przede wszystkim druki użytkowe  jak reklamy, cenniki czy etykiety przekazane Bibliotece przez wieloletniego pracownika tej drukarni. Unikatowa jest również kolekcja okólników i  ogłoszeń polskich władz  z okresu odzyskania niepodległości przez Bydgoszcz w tym odezwa prezydenta miasta  – Jana Maciaszka  do obywateli z 1920 r. 

Odezwa Jana Maciaszka do obywateli Bydgoszczy z 20 stycznia 1920 r. 

   Powojenny zbiór dokumentów życia społecznego najliczniej reprezentowany jest przez afisze i plakaty bydgoskich instytucji kulturalnych, partie polityczne i stowarzyszenia. Ważną kategorią są dokumenty, które mówią o działalności WiMBP w Bydgoszczy jak m. in.  formularze, druki biblioteczne, pieczęcie, dyplomy czy plakaty wystaw.    

   W Dziale Zbiorów Specjalnych znajdują się również interesujące materiały biograficzne wybitnych działaczy regionalnych. Obejmują  one życiorysy, krótkie wspomnienia i notatki własnoręcznie lub spisane przez osoby bliskie wybitnych działaczy i artystów związanych urodzeniem, zamieszkaniem i działalnością z Bydgoszczą lub regionem Kujaw i Pomorza. Mieści się tu także dokumentacja w postaci zdjęć, świadectw, legitymacji i innych dowodów rzeczowych. Znaleźć tu można m. in. materiały o Emilu Warmińskim, Melchiorze Wierzbickim, ks. Wacławie Gieburowskim, Leonie Barciszewskim czy  Ludwiku Zembrzuskim. 

Leon Barciszewski - przedwojenny prezydent Bydgoszczy, zamordowany przez Niemców

     O kulturze danej grupy etnicznej świadczy nie tylko to co tworzy ona dzisiaj, ale też to czy potrafi ona zachować swoją twórczość  dla przyszłych pokoleń. Wyznaczone w naszym kraju ośrodki regionalne posiadają, mocą rozporządzenia Ministra Kultury i Sztuki z dnia 6 marca 1997 r., regionalny egzemplarz obowiązkowy.  Jako taki ośrodek w województwie kujawsko-pomorskim została wyznaczona Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Bydgoszczy. Ułatwia to, a jednocześnie zobowiązuje tę placówkę do gromadzenia dorobku intelektualnego całego regionu, na terenie którego działa. Dział Zbiorów Specjalnych wyżej wymienionej biblioteki jest jednym z miejsc gdzie można znaleźć wiele unikatowych i bezcennych materiałów świadczących o dziejach, życiu gospodarczym, społecznym i kulturalnym Bydgoszczy oraz województwa kujawsko-pomorskiego.