KUJAWY – region w Polsce

Region Kujaw to jeden z najstarszych regionów państwa polskiego.

Co to znaczy region? Umownie jest to wydzielony obszar, względnie jednorodny, różniący się od terenów sąsiednich cechami naturalnymi bądź nabytymi na przestrzeni dziejów.

Brytyjski socjolog Anthony D. Smith wyróżnia 6 elementów etniczności:

·         wspólnota pochodzenia (legendy i mity o wspólnym pochodzeniu),

·         wspólne dzieje,

·         wspólne terytorium  

·         odrębna kultura, w szczególności język i religia, sztuka.

·         nazwa zbiorowości, będąca kryterium wyodrębniania się od społecznego otoczenia,

·         poczucie tożsamości i silne więzi społeczne. 

Kujawy spełniają wszystkie te kryteria. Należą do najbardziej wyrazistych i jednocześnie najbardziej tradycyjnych regionów Polski.

Kujawy – kraina historyczna i region etnograficzny w środkowej Polsce. Leży w dorzeczu środkowej Wisły i górne Noteci. Terytorium Kujaw rozciąga się między Wielkopolską, Pomorzem i Mazowszem. Grupę etnograficzną  zamieszkującą ten region nazywa się Kujawiakami. 

                             Mapka powyżej pokazuje zarys granic Kujaw w połowie XIII w.

Niektórzy ludoznawcy – m.in. Oskar Kolberg i Zygmunt Gloger - skłonni byli uznać ziemię chełmińską i ziemię dobrzyńską za część regionu kujawskiego. Podobne godło i wspólna historia w XIII w.  łączy także Kujawy z ziemią sieradzką i łęczycką.  

  
NAZWA

 Etymologia nazwy Kujawy była w historii różnie wywodzona. Najbardziej prawdopodobny zdaje się być wykład Stanisława Rosponda, który wywodzi nazwę Kujawy od słów kui, kuiati oznaczających wicher i zarówno odmianę terenu równinnego, wydmowego, narażonego na silne jego podmuchy. „Słownik nazw geograficznych ziem słowiańskich” podaje znaczenie słowa "kujawa" jako rodzaj gleby.

 Filmik pokazuje jak wieje wiatr nad jeziorem w bydgoskim Myślęcinku

HISTORIA 

   Legendy mówią o Popielu. którego zjadły myszy, ubogim Piaście Kołodzieju (protoplaście dynastii Piastów), a także o państwie królowej Goplany. Kronika wielkopolska umieszcza akcję legendy o Popielu i Piaście w Kruszwicy jednocześnie czyniąc następcą Popiela nie Siemowita, a samego Piasta. Siemowit miał zostać księciem dopiero po śmierci ojca. Późniejsi badacze jak Kazimierz Ślaski i Henryk Łowmiański dopatrywali się w podaniu o Piaście historii ilustrującej zrzucenie przez Polan zwierzchnictwa Goplan.

„Legendy kujawskie”, które zebrał i komentarzem opatrzył Włodzimierz Podczaski to na 500 stronach  około 400 opowiadań, baśni, przekazów i legend. Legendy to wspaniała pomoc w lekcji naszego lokalnego, kujawskiego regionalizmu, który swymi korzeniami sięga do kolebki naszego państwa.

   Żyzne gleby i obfite źródła solne Kujaw sprzyjały wczesnemu rozwojowi osadnictwa i powstawaniu licznych grodów – ośrodków wojskowo-administracyjnych i gospodarczych, miejsc wymiany handlowej. Historyczne granice Kujaw wielokrotnie się zmieniały. Wyodrębnienie się Kujaw jako osobnej dzielnicy nastąpiło pod koniec XII w. Nastąpiło to najprawdopodobniej  w 1191 r. kiedy Kujawy  zagarnął Bolesław, syn Mieszka III Starego i władał nimi jako pierwszy książę kujawski aż do swej śmierci w 1195 r.  W latach 1195-1202 rządy sprawował ojciec zmarłego, Mieszko III Stary. Następnie Kujawy powróciły do dawnego związku z Mazowszem i znalazły się pod władzą Konrada Mazowieckiego, który jednak respektował pewną odrębność dzielnicy kujawskiej, gdyż tytułował się księciem mazowieckim i kujawskim.

   W 1233 r. Konrad mazowiecki wydzielił dla swego 20-letniego najmłodszego syna Kazimierza  odrębne księstwo kujawskie ze stolicą w Inowrocławiu. 36 lat jego rządów skutkowało rozwojem gospodarczym i terytorialnym Kujaw m.in. o ziemie bydgosko-wyszogrodzką  (Kujawy Północne). W wyniku układów z braćmi, Kazimierza I Kujawski zdobył również ziemię sieradzką, łęczycką i dobrzyńską. W 1238 r. prawa miejskie uzyskał Inowrocław, będący w tym czasie siedzibą księcia, zbudowano tam również zamek.

    Na ziemiach tych powstały także pierwsze kościoły i klasztory  (Mogilno, Kruszwica, Strzelno), będące wówczas ogniskami życia kulturalnego, a zachowane do dziś są jednymi z najstarszych zabytków architektury romańskiej w Polsce.

 Klasztor benedyktynów w Mogilnie ufundowany przez Kazimierza Odnowiciela w drugiej połowie XII w.

Bazylika kolegiacka św. Piotra i Pawła w Kruszwicy. Zbudowana w latach 1120-1140, w okresie panowania Bolesława III Krzywoustego. Była siedzibą biskupstwa.

 Kościół św. Trójcy i Najświętszej Maryi Panny w Strzelnie. Budowę kościoła rozpoczęto w XII w. W kościele tym znajdują się znane na całym świecie kolumny. Pokryte płaskorzeźbą figuralną należą one do unikatowych zabytków romańskich. 

    W 1998 r. utworzono  województwo kujawsko-pomorskie. Obecnie Kujawy leżą niemal w całości na terenie  tego województwa.

 HERB KUJAW

  
„W polu złotym, dwudzielnym w słup, połulew czarny i połuorzeł czerwony, zwieńczone wspólną koroną złotą.”

Pochodzenie:  Jest to jeden z najstarszych i najdostojniejszych herbów terytorialnych Polski. Powstał w II połowie XIII wieku jako herb rodowy książąt kujawskich; w tej roli widnieje u stóp tronu królewskiego na pieczęciach majestatowych ostatnich Piastów. Od połowy XIV wieku połulew z połuorłem stał się herbem Kujaw, czyli dwóch księstw (później województw): brzesko-kujawskiego i inowrocławskiego, a ponadto ziem sąsiednich: łęczyckiej i sieradzkiej.

Herb Kujaw

NIEKTÓRZY SŁAWNI  KUJAWIANIE 

Władysław Łokietek (1260 - 1333)

Władysław Łokietek

Książę brzesko-kujawski  z dynastii Piastów, który trwale zjednoczył Polskę po rozbiciu dzielnicowym, koronował się na króla Polski w 1320 r.

Kazimierz III Wielki (1310 - 1370)

Kazimierz Wielki

Syn Władysława Łokietka urodzony w Kowalu na Kujawach. Jego panowanie określa powiedzenie "zastał Polskę drewnianą a zostawił murowaną". Jedyny polski król z przydomkiem Wielki.

Jan z Ludziska (1400 - 1460)

Jan z Ludziska

Syn kujawskiego chłopa. Lekarz, retor, jeden z pierwszych propagatorów humanizmu renesansowego w Polsce. W 1440 roku objął katedrę wymowy Akademii Krakowskiej i był oficjalnym mówcą tej uczelni.

Bartłomiej z Bydgoszczy (1480 - 1548)

Biblioteka Bernardyńska w WiMBP w Bydgoszczy. Napis poświęcony Bartłomiejowi z Bydgoszczy.

Zakonnik klasztoru bernardynów. Całe życie związany z Bydgoszczą. Autor pierwszego słownika łacińsko-polskiego (1532 r.).

Jan Kasprowicz (1860 - 1926)

Syn chłopa z Szymborza, wsi pod Inowrocławiem (obecnie dzielnica Inowrocławia). Poeta, dramaturg, krytyk literacki i tłumacz. Prekursor nowoczesnego wiersza wolnego. Uważany za jednego z najwybitniejszych poetów w dziejach literatury polskiej.

Marian Rejewski (1905 - 1980) 

 

Marian Rejewski

 

Wybitny matematyk i kryptolog urodzony w Bydgoszczy. Absolwent I Liceum Ogólnokształcącego w tym mieście. Łamiąc, wraz z Henrykiem Zygalskim i Jerzym Różyckim, kod Enigmy - niemieckiej maszyny szyfrującej, przyczynił się do szybszego  zakończenia II wojny światowej i zwycięstwa wojsk alianckich.

 

JĘZYK

Pierwsze zapiski o gwarze kujawskiej pochodzą z  początku XIX wieku. 

„Mały słownik gwary kujawskiej” ( Katarzyna Podczaska wydany przez Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania „Czarnoziem na Soli”) zapoznaje czytelnika z  bogactwem mowy, jaką posługiwali się przodkowie Kujawiaków. Kujawska gwara to obfitość pięknych słów i określeń. Wiele z nich rzadko się dziś stosuje, ale niektóre przetrwały i funkcjonują do dzisiejszego dnia np. akuratny- dokładny; baczyć- pilnować; barzy- bardziej; bochynek- bochenek; cknić- tęsknić; ćmić- palić papierosa; w te dyrdy- szybko, w te pędy; fajerki- kręgi od pieca; kapka- odrobina.

Moje Kujawy

   Kujawy to region, z którym moja rodzina jest związana od setek lat, szczególnie ze strony matki mojego ojca.  Bohaterką mojej rymowanki jest siostra mojej babci – Katarzyna. Tę rymowankę  poświęcam jej i wszystkim kujawiakom, którzy przyczynili się do rozwoju tradycji kujawskich. Mieszkańcy Kujaw wypracowali  przez wieki  bardzo wyrazistą i piękną kulturę.  Między innymi mamy swój strój ludowy. Kujawy też słyną ze swych tradycji muzycznych. Kujawiak został zaliczony do polskich tańców narodowych.  Nie wiem czy siostra mojej babci była muzykalna. Gdyby nawet takie zdolności posiadała i tak nie mogłaby ich rozwijać, bo była za biedna, żeby uczyć się muzyki. Po drugiej wojnie światowej, kiedy sytuacja naszej rodziny z czasem się poprawiła, marzenia o nauce muzyki niektórych  członków  mojej rodziny mogły być zrealizowane – moje, moich córek, obecnie realizują je też  moje wnuczki – uczennice szkoły muzycznej w Bydgoszczy.    Zdjęcie poniżej pokazuje, że tradycje muzyczne Kujaw mają się dobrze. To nasz rodzinny skład muzyczny w niepełnym składzie. Oprócz tych widocznych na zdjęciu, grają jeszcze dwie osoby (na fortepianie i druga osoba na skrzypcach).

Takie sobie domowe muzykowanie moich potomków - rodzonych Kujawianek

TO  KUJAWY

Jestem Kachna prosto z Kujaw.

Z tej krainy ród wywodzę.

To ma ziemia ulubiona.

Cieszę się, że stąd pochodzę.

Mam na głowie wianek z kwiatów,

przy nim wstążki kolorowe -

żółte, białe  i  czerwone,

modre,  zielone, różowe,

 a na szyi sznur korali.

Mam spódnicę też czerwoną.

Noszę bluzkę z kołnierzykiem

koronkami ozdobioną;

bucik czarny, sznurowany

I fartuszek z haftem białym.

Lubię  tańczyć.  Lubię śpiewać.

Nucę sobie przez dzień cały.

Znam chłopaka Kujawiaka

co fantazję ma niemałą.

Nosi  koszulę czerwoną

chociaż czasem wkłada białą.

Ma  kapelusz czarny z wstążką,

buty czarne z cholewami.

Kiedy zimno wkłada jakę.

 Lubi  grać z muzykantami.

Brzmią melodie rzewne,śpiewne -

takie na kujawską nutę,

melancholią zabarwione,

jakąś tęsknotą osnute.

lecz po chwili wnet oberek

z kujawiakiem się spotyka.

Nastrój smutku precz odchodzi.

Radość swoje drzwi odmyka.

Kiedy muzykanci grają,

chłopak mnie do tańca prosi.

Furczą wstążki i spódnice

a muzyka nas unosi.

My lubimy grać i tańczyć,

by ochotę mieć do pracy

i wzbogacać polską ziemię.

Znają z tego nas rodacy.

Obszar Kujaw w XV wieku

Taka to jest ta kraina

me Kujawy ulubione –

żyzne, barwne, pracowite,

rozśpiewane, roztańczone!

                        Eulalia  Ryszkowska